Water en droogte

Water en droogte

Door de mens veroorzaakte klimaatverandering, met hogere gemiddelde temperaturen en meer weersextremen: wie ontkent het nog? Voor de vierde keer in vijf jaar hebben we in 2022 te maken met ernstige droogte en hitte. Het vele regenwater dat in het voorjaar is gevallen, heeft de grondwatervoorraad maar beperkt kunnen aanvullen. Het systeem is afgelopen eeuw met riolen, drainage en gegraven of rechtgetrokken watergangen vooral ingericht op ze snel mogelijk afvoeren (naar zee). Het weinige water dat resteert pas vasthouden in de zomer, is te laat. En als er dan regen valt, soms met bakken uit de hemel, kan de uitgedroogde grond het niet opnemen; het is zó weer weg, al dan niet (zoals zomer 2021 in Limburg) een ravage achterlatend.

De landbouwsector heeft inmiddels massaal grondwaterputten geslagen, zodat ze bij droogte kunnen blijven beregenen. De drinkwaterbedrijven hebben een leverplicht, dus vullen we alleen maar méér zwembaden bij weer een hittegolf. De natuur, die ooit als spons ons water heel goed wist vast te houden, is nu opgesloten in een volledig ontwaterd landschap, en kan níet even omschakelen. Niet alleen vanwege stikstof, maar ook door watergebrek is de natuur inmiddels ernstig ziek. Zompige natuurgebieden en veel sloten, beken en plassen vallen nu steeds vaker droog. Soorten die afhankelijk zijn van (schoon) water krijgen klap na klap. Dat geldt óók voor de heide, de naaldbossen en heel veel (soms monumentale) laan- en parkbomen.

Structurele maatregelen nodig

Verdroging van de natuur is al decennialang een probleem, maar nu treedt er ook economische schade op. En wat te denken van (monumentale) panden waarin scheuren ontstaan door uitgedroogde bodems? Breed is het besef doorgedrongen dat structurele maatregelen en meer waterbewustzijn nodig zijn. De beste oplossing is het vergroten van de watervoorraad; er valt genoeg water maar we moeten het beter vasthouden. In bebouwd gebied betekent het o.a. dakgoten ‘afkoppelen’, ‘ontstenen’, wadi’s en ondergrondse waterbuffers aanleggen. Beken moeten weer kunnen slingeren, sloten gedempt, watergangen ondieper gemaakt, met brede zones waar water kan inzijgen: natuurlijke klimaatbuffers worden het dan. Bij de ruimtelijke inrichting dienen landgebruik en gewaskeuze te passen bij de waterbeschikbaarheid. Alle water verbruikende sectoren moeten inzetten op zuiniger gebruik en een slimmere verdeling van water. Laagwaardig gebruik van drinkwater moet niet alleen met voorlichting, maar vooral met effectieve maatregelen worden teruggedrongen. Bestuurlijke moed om hiervoor noodzakelijke keuzes te maken is nodig. We kunnen daarbij leren van landen waar water al veel langer schaars is.

Een apart probleem is de soms extreem lage waterstand in de grote rivieren, en daarmee samenhangend verdroging van de uiterwaarden en naastgelegen binnendijkse gebieden. Dit heeft vooral te maken met het rechttrekken en min of meer kanaliseren (tussen kribben) van de rivieren, waardoor de bodem de afgelopen eeuw 1 tot 3 meter is ingesleten. Een échte oplossing daarvoor is niet voorhanden, wel kan het aanleggen van nevengeulen – met kansen voor de natuur – de uitslijting midden in de rivier verminderen. Daarnaar vindt op dit moment onderzoek plaats. Ook het zo lang mogelijk vasthouden van water na een hoogwatergolf kan helpen.

Wat doen wij?

Natuur en Milieu Gelderland houdt een vinger aan de pols en dringt bij de provincie Gelderland en de drie Gelderse waterschappen aan op korte termijn- én structurele maatregelen tegen de verdroging. Zo schreven we in juni 2020, mede namens Geldersch Landschap & Kasteelen, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, IVN Gelderland, RAVON en de Vlinderstichting, een dringende brief aan de provincie Gelderland en de waterschappen Rijn & IJssel, Rivierenland en Vallei en Veluwe. Daarna is gezamenlijk gereageerd op het provinciale Regionaal Waterprogramma en op de Waterbeheerprogramma’s van de drie waterschappen in Gelderland. Bij gebiedsprocessen op o.a. de Veluwe en in de Achterhoek pleiten we er gezamenlijk voor om ‘water’ en ‘klimaatadaptatie’ mee te koppelen met de stikstofaanpak. In het traject voor Aanvullende Strategische Voorraden voor drinkwater (ASV) komen we op voor urgentie in onderzoek naar alternatieve vormen van drinkwaterwinning en op termijn vermindering of sluiting van enkele winningen onder kwetsbare natuur. We pleiten ook voor vermindering van grondwatergebruik door de papier- en frisdrankindustrie. Zie daarvoor dit actuele filmpje van 1Vandaag (Renkums beekdal/Parenco). Op kleine schaal zijn we betrokken bij projecten voor natuurinclusieve landbouw en landschapsherstel, die ook zorgen voor het beter vasthouden van water. Bijvoorbeeld meer organische stof in de bodem, kruidenrijk grasland, aanleg van plas-drasgebieden en poeltjes.

Droogte-onderzoek zandgronden

In het najaar van 2021 verscheen het onderzoek Droogte in zandgebieden van Zuid-, Midden- en Oost-Nederland. Ontwatering via drainagebuizen en watergangen en onttrekkingen van met name grondwater blijkt  een grote rol te spelen bij verdroging. Het onderzoek laat zien dat ad-hoc-ingrepen vlak vóór of tijdens droog weer nauwelijks effect hebben. Structurele maatregelen zijn nodig tot in de haarvaten van het watersysteem. Verhogen van het grondwaterpeil (in dit onderzoek met 30 cm) is de meest effectieve maatregel. Vermindering van de grondwateronttrekking voor drinkwater en voor beregening onder en nabij de natuurgebieden is ook belangrijk. Er is méér ruimte nodig om water te bergen, enerzijds om overlast in periodes met stortbuien te beperken, anderzijds als buffer voor droge periodes. Water al vroeg in het voorjaar afvoeren, om met steeds zwaardere machines mest uit te kunnen rijden en de eerste snede hooi van de weilanden te halen: dat kán gewoon niet meer.